Szanowni Państwo,
serdecznie zapraszamy do nabycia drugiego tomu publikacji "Studia z Dziejów Domu Gdańskiego" pod red. Edmunda Kizika. W tym celu prosimy o kontakt z sekretarzem Towarzystwa dr Ewą Barylewską-Szymańską drogą telefoniczną 58 326 07 19 lub mailowo pod adresem
Koszt tomu 30 zł‚ + przesyłka listem zwykłym 5 zł lub priorytetem 7 zł za każdy z egzemplarzy. Publikację wysyłamy po wpłacie pieniędzy na konto Towarzystwa:
Bank Polska Kasa Opieki S.A., Oddział w Gdańsku, ul. Ogarna 116
44 1240 5400 1111 0010 1994 3957
Od redaktora tomu
Dwa lata temu ukazała się drukiem pierwsza część Studiów i materiałów do dziejów domu gdańskiego (Gdańsk 2009). Była to pierwsza tak obszerna prezentacja wstępnych wyników badań podstawowych realizowanych w ramach projektu "Dom gdański i jego mieszkańcy od późnego średniowiecza do połowy XIX wieku". Celem prac koordynowanych przez gdańską pracownię Instytutu Historii PAN jest analiza kilku zasadniczych zagadnień badawczych, które w założeniu powinny pozwolić na zrekonstruowanie warunków mieszkaniowych gdańszczan w okresie przedindustrialnym, począwszy od późnego średniowiecza aż do połowy XIX stulecia. Ostatecznym efektem projektu ma być syntetyczne opracowanie, które obejmie zarówno różnego typu budynki mieszkalne (ich lokalizacje w strukturze miasta, układ przestrzenny, wystrój, wyposażenie), jak i pełnione przez nie funkcje społeczne (dom jako miejsce schronienia, przygotowywania jedzenia, pracy, zabawy, odpoczynku, gromadzenia i magazynowania rzeczy, autoprezentacji ich właściciela itp.).
Doświadczenia wyniesione z dyskusji środowiskowej, jaką udało się wywołać po opublikowaniu pierwszej części, potwierdziły zasadność przyjętej strategii. A przypomnę, że składa się na nią zarówno krytyczna analiza przedsięwzięć naukowych naszych poprzedników, jak też wnikliwa ocena możliwości, jakie stwarzają zachowane jeszcze in situ szczątki zabytków budownictwa, części wyposażenia oraz wszelkie dostępne materiały archiwalne, źródła bezpośrednie i pośrednie, pisane i ikonograficzne.
Tak jak w poprzedniej części, również w niniejszej zaprezentowane materiały są wynikiem badań historyków różnych specjalności oraz epok: historyków sztuki, architektury, kultury materialnej, specjalistów od kodykologii, dziejów wyznaniowych czy konserwacji zabytków. Interdyscyplinarne i podstawowe badania źródłoznawcze mają na celu ustalenie możliwych granic poznania i prowadzone są bez przyjmowania wstępnych hipotez badawczych czy też modeli, które skłaniają do naginania zachowanej dokumentacji do apriorycznych myślowych konstruktów. Rzekoma atrakcyjność tak pomyślanych opracowań zbyt często prowadzi na historyczne bezdroża. Dlatego najistotniejsze znaczenie dla naszego projektu mają źródła masowe, które można skorelować z innymi materiałami. Dopiero po ich rozpoznaniu formułowane są ogólniejsze wnioski wstępne. Świadomie przy tym powielamy drogę badawczą częściowo wypracowaną przez wcześniejszych badaczy, tj. wychodząc od ustalenia zagadnień własnościowych (księgi gruntowe, umowy wynajmu, spisy), staramy się ustalić osoby posiadające lub dzierżawiące nieruchomości na terenie miasta.
Tym bardziej cieszy mnie, że współpracę z zespołem zechciał podjąć dr Sławomir Kościelak (Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego), który po raz pierwszy dokonał dokładnego zestawienia nieruchomości kościoła katolickiego w Gdańsku od późnego średniowiecza aż po pierwsze dekady XIX w. Domy należące do zgromadzeń zakonnych były odnajmowane. Zachowane źródła do posiadłości klasztoru mniszek żarnowieckich przedstawił dr Marcin Grulkowski (Instytut Historii PAN). Nie mniej istotną kwestią jest ustalenie liczby mieszkańców poszczególnych domów i kwartałów. Próbę zmierzenia się z tym problemem podjęła dr Ewa Łączyńska (Akademia Pomorska w Słupsku), która nawiązała do zainicjowanych przed kilkoma dekadami, lecz zarzuconych, badań Stanisława Hoszowskiego (1975). Analizą objęci zostali mieszkańcy kwartału ul. Szerokiej.
Problemem jest powiązanie tych danych z konkretnymi zabytkami, które nie przetrwały II wojny światowej. Przedwojenni niemieccy badacze tych zagadnień (Willi Drost, Erich Keyser, Elisabeth Kloss, Walther Mannowsky, Georg Mónter) dysponowali nieporównanie większą bazą źródłową. Niestety, nikt wówczas nie liczył się z możliwością niemalże kompletnego zniszczenia miejscowej substancji zabytkowej, jaka nastąpiła w marcu i kwietniu 1945 r. Również zaginięcie części dokumentacji archiwalnej z XIX stulecia (300, RR), która pozwoliłaby rekonstruować braki w archiwaliach z XVI-XVIII w., stanowi niepowetowaną stratę. Na szczęście zachowały się notatki Georga Móntera z lat 1935/1938 w postaci zeszytów z opisami in situ części gdańskich kamienic. Zapiski te, znane badaczom od lat, były jedynie powierzchownie wykorzystane. Dopiero obecnie artykuły dr Ewy Szymańskiej-Barylewskiej (Muzeum Historyczne w Gdańsku, Instytut Historii PAN), dr Zofii Maciakowskiej (Instytut Historii PAN) oraz mgr. Wojciecha Szymańskiego (Muzeum Historyczne w Gdańsku) ukazały ich niezwykle ważkie znaczenie badawcze. Bez wątpienia niniejsze opracowania dorobku Móntera pozwolą nadrobić zaległości we wprowadzeniu ich do naukowego obiegu.
Podstawowe kwestie związane z budownictwem mieszkaniowym w Gdańsku (m.in. zabezpieczenia przeciwpożarowe, rodzaje materiału budowlanego, kwestie wykorzystania przydomowych ciągów ulicznych) podlegały odpowiednim regulacjom prawnym oraz kontroli specjalnych urzędów. Zagadnieniom tym poświęcone zostały dwa artykuły. Analizy i zestawienia ustaw wilkierzowych z XV-XVIII w. dotyczących kwestii budowlanych dokonała Zofia Maciakowska, zaś prof. Edmund Kizik (Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Historii PAN) przedstawił wyłaniający się z licznych urzędowych koncesji Sądu Wetowego charakter oraz funkcje dopuszczalnych prawnie i zwyczajowo przybudówek do Gdańskich kamienic (przedproża, podesty, budy).
Kwestią odnajmowania powierzchni magazynowych w miejscowych domach na podstawie Gdańskiej gazety ogłoszeniowej "Danziger Erfarhrungen" przedstawił dr Piotr Paluchowski (Muzeum Historyczne w Gdańsku). Pomocne w dalszych badaniach będą przygotowane przez Edmunda Kizika zestawienia miejskich karczem i zajazdów na przełomie XVIII i XIX w.
W centrum historycznego Gdańska niewiele domów przetrwało wojnę. Względnie nienaruszone pozostały m.in. bloki zabudowy przy kościele św. Jana oraz na Zamczysku. Jedna z takich ocalałych kamienic stała się w ostatnim czasie przedmiotem badań konserwatorskich. Ostatni artykuł powstały w ramach niniejszego projektu jest autorstwa trojga autorów, mgr. Jacka Gzowskiego, mgr Anny Kriegseisen (Muzeum Narodowe w Gdańsku) oraz Zofii Maciakowskiej i stanowi interdyscyplinarny opis zachowanego zabytku przy ul. Rycerskiej 10, zestawiający obserwacje konserwatorskie z dostępną dokumentacją archiwalną. Tom zamyka informacja prof. Wiesława Długokęckiego (Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego) na temat innego projektu badawczego, Atlasu historycznego Gdańska, który jednak doskonale dopełnia nasze wysiłki badawcze.
Zespół badawczy Gdańskiej pracowni Instytutu Historii PAN gromadzi obecnie materiały do trzeciej, ostatniej części niniejszego projektu. Według naszej koncepcji powinny się w nim znaleźć obszerne wypisy żródłowe, zestawienie dostępnej ikonografii (również fotograficznej), jak i informacje o zachowanej dokumentacji tworzonej po II wojnie światowej, przede wszystkim spuścizny po Państwowych Pracowniach Konserwacji Zabytków. Osobnego rozpatrzenia wymaga jeszcze m.in. kwestia prawa do nabywania nieruchomości, posiadania domów przez osoby nieuprawnione (mennonici i inni nieobywatele, indygeni pruscy). Istotna jest również ocena dokumentacji kościelnej i szkolnej (Gimnazjum Akademickie), która może pozwolić na ocenę kosztów bieżącej eksploatacji domów (remonty infrastruktury technicznej, koszty opału, surowców i prac budowlanych itp.). Warte bliższej analizy są wzmiankowane w artykułach problemy związane z podnajmowaniem części domów (np. sutereny-piwnice mieszkalne, przedproża) czy też określenie trybu wykorzystania różnych domów należących do bogatych właścicieli (domy główne, siedziby przedsiębiorstwa, domy sezonowe) lub roli domów przy głównych ulicach miasta oraz położonych na przedmieściach.
* * *
Tom niniejszy mógł się ukazać dzięki wsparciu Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, za co w imieniu autorów pragnę podziękować ówczesnemu dyrektorowi Instytutu prof. Adamowi Manikowskiemu. Wdzięczny jestem również recenzentom że krytyczne uwagi prof. dr hab. Romana Czai (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) oraz dr. hab. inż. arch. Aleksandra Piwka (Politechnika Gdańska) pozwoliły ponownie przemyśleć niektóre kwestie i uniknąć ewidentnych pomyłek.
Edmund Kizik